UYGURLAR-SAVAŞ YERİNE SANAT(744-840)

UYGURLAR:SAVAŞ YERİNE SANAT(744-840)

Uygurlar hakkındaki bilgiler,Çin yıllıkları ile Göktürk ve Uygur kitabelerinde bulunmaktadır.Uygur,kelime olarak akraba,müttefik anlamındadır.Ama diğer taraftan kelimenin uy(takip etmek) +gur tarzında(Sal-gur)gibi meydana geldiği belirtilmektedir.Orhun Kitabeleri’nde ise Dokuz Oğuz diye anılıyorlardı.Hun soyundan geldikleri kabul edilen Uyg. Karluk,Yağma ve Basmıl Türklerinin birleşmesi ile kurulan bir devlettir.

Uyg., 1.Göktürk Dev. Zamanında bu dev.bağlı olarak yaşıyorlardı.Doğu G.D.’nin yıkılmasıyla bağımsız hareket etmeye başladılar.Kapgan Kağan zamanında yeniden Göktürklerin yönetimi altına girdiler.

Uyg.,Karluklar ve Basmiller ile birleşerek 744’te 2.G.D.’ne isyan ettiler.Daha sonra ar. Çıkan anlaşmazlıklar nedeniyle Uyg,Basmilleri yenerek kağanlığı ele geçirdiler ve yeni bir Türk dev. Kurdular.Selenga,Orhun ve Tola nehirlerinin etrafında kümelenmişlerdi.Önceleri konar göçer bir yaşam sürüyorlardı.Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan.Başkentleri Ordu-Balık’tı..Kutluk Bilge Kül Kağan ölünce yerine oğlu Moyen-Çur geçti.Bu tarihlerde O.A. egemenliğini ele geçirme mücadelesi sonucu ortaya çıkan Talas Sav.da Araplar’a yenilen Çin,geri çekildi.(751)Bu durumdan yararlanan Uyg., Tarım Hav.nı ele geçirdiler.İpek yolu’nun burdan geçmesi,bölgenin tarıma elverişli olması ,Uyg’ın tic.e yönelmelerinde ve yerleşik hayata geçmelerinde önemli rol oynadı.Türk tarihinde yerleşik hayata geçişi başlatan ilk dev.

Çin’in yenilerek O.A.dan çekilmesi ,devin zayıflamasına neden oldu ve iç isyanlar çıktı.Çin imp. Bu isyanları bastırmak için Uyg.dan yardım gördü.Çin iimp.,Moyen Çur’un bu desteğine karşılık,Çinli bir prenses gön. ve her yıl 200 bin top altın göndermeye başladı.Ayrıca bu yardım sonunda yapılan anlaşma ile,Uyg. Tüccarlarına Çin kapıları açılmış oldu.Moyen Çur’un ölümüyle yerine Bögü Kağan(Tanrıda bolmuş il tutmuş Alp Külüg Bilge Kağan)geçti.Bu dön.de Çin ile tic. İlişkiler geliştirildi.Bögü Kağan dikkatini karışıklıkların devam ettiği Çin’e çevirmiş,Çin’de baş gösteren isyanların bastırılması için sık sık Çin’e gitmiştir.Çin’deki isyanşarın en önemlisi yabancı kavimlerin Tibetliler etrafında birleşmeleri sonucunda ortaya çıkan isyan olmuştur.Tibetliler’in saldırısına uğrayan Çin’i korumak üzere Lo-yang seferi yapılmıştır.Bu sefer Türk kültür tarihi bak. Büyük sonuçlar doğurdu.Bu sayede Bögü Kağan Çin’de Mani dinini tanımış,ülkesine dönerken dört Mani rahibini de birlikte getirmiş ve bu rahipler,Uyg. Med.nin oluşmasında büyük rol oynamışlardır.Bu din hayvani besinleri yemeyi yasaklar ve savaşçılık duygularını zayıflatırSavaşçılık duygularını kaybederek milli benliklerini zayıflatmışlardır.Din değiştiren ilk Türk topluluğudur..Eski inançları ile yeni din ar. Çelişkiyi Uyg. Kendileri de görmüşlerdir.Bu durumu kendi kitabelerinde de dile getirmişler ve ‘Evvelce et yiyen kavim,bundan sonra pirinç yiyecek,evvelce adam öldürmek yaygın olan bu memlekette bundan sonra hayır hükümran olacaktır’demişlerdir.Artık egemenliklerini genişletmekten çok tic. İlişkilerini sürdürmeyi ve komşularıyla dostça geçinmeyi tercih et.

Bögü K.’dan sonra başa geçen Baga k.,Kırgızları yendi.Çin ile dostluk il. Geliştirip tic. Arttırdı.Baga K.dan sonra ki kağanlar ülkeyi iyi yönetemedi.Şiddetli kış ve buna bağlı olak çok sayıda hayvanın ölmesi,ülkede ekonomik sıkıntılara yol açtı.840’ta Ötüken’i ele geçiren Kırgızlar bu dev.yıktı.Bir kısmı Çin’in Kanu böl.,bir kısmı Doğu Türkistan böl.ne göç etti.

UYGUR KÜLTÜR VE MED.

Nüfus bak. Fazla kalabalık olmayan Uyg.’ın ata binmede ve ok atmadaki becerilerin,eski bir geleneğin devamı olduğu bilinmektedir.

Disiplin cezaları çok şiddetli olup özellikle,hırsızlık gibi olayların ender olması dikkat çelicidir.

Selenga,Orhun ve Tola nehirlerinin etrafında kümelenmiş olan Uyg.’ın atları az ama buna rağmen sığırları çoktu.Yüksek tekerlekli arabaları vardı.Bu yüzden,bu devirde,Çinliler tarafından kendilerine yüksek arabalılar denmişti.Göç ederken veya savaş sırasında bu arabalarına çok güvenirlerdi ve barış zamanında da bu arabalarını ev olarak kullanırlardı.

Yerleşik hayata geçmesi ile birlikte ilk kez özgün Türk mimarisi de başlatılmıştır.

Bugünkü matbaanın temeli olan hareketli harfleri yapmışlardır.

Kültür ve uygarlıkta en ileri giden Türk top.18 harfli alf. Var.Kitap basma tekniğini ve kağıt yapımını bilen Uyg. Kültür alanında ileriydiler.

Çinler,Uyg.’ın orduları için şahin sürati ile dolaşan ve hücum eden demiş.İyi teşkilatlandırılmış ve donatılmış ordulara sahiptiler.

KANSU UYGUR(SARI UYGUR)DEV.

840 yılındaki Kırgız baskınından sonra dört bir yana dağılan Uyg.’ın bir kısmı güney kesimlere,yani Çin ile Doğu Türkistan ar.Kansu bölgesine indiler ve Çin’e bağlı olarak yaşamaya devam ettiler.Önemli bir tic.merkezi olan bu bölge,meşhur İpek Yolu üz. idi.Bu bölgede Budizm oldukça yaygındı.Bu nedenle Uyg.,eski dinleri olan Mani dinini uzun süre koruyamadılar.Tic. ve medeniyet bak.çok ileri gitmişlerdir.Budistlerin en kıymetli eserlerinin bulunduğu Bin Buda Mağaraları,Sarı Uyg.’ın yaşadığı bölgede idi.Askeri yönden bir varlık gösteremeyen Kansu Uyg.,daha çok Çin ile tic. İlişkilerde bulundular.Kansu Uyg. 940’ta Kitanların,1028’de Tangutların,1226’da Moğolların egemenliğine girdiler.

Doğu Türkistan(Turfan)Uygur Dev.

Batıya göç eden Uyg’ın büyük kısmı Tanrı Dağları çevresine yerleştiler ve 9.y.y.da bağımsız bir dev. Kurdular.İki başkentleri vardır:biri kuzeydeki bozkırlarda Beşbalık(yazlık başkentleri);öteki Turfan şehridir. Uyg.,yerleştikleri bölgenin özl. Gereği tarım ve ticaretle uğraştılar.Çin yönetimi,Uyg. Dev.Tibet tehlikesine karşı desteklemiştir.Uyg. da Doğu Türkistan’da etkinliklerini arttırmış olan Tibetlileri bu bölgeden çıkarmışlar,so batıdaki sınırlarını Urumçi şehrine kadar uzatmışlardır.Bu arada Mani dininin yanı sıra Budizm de Uyg.arasında yayılmaya başladı.Karahanlıların İslamiyeti,Uyg.’ın Budizmi yaymak istemeleri iki dev. Arasında savaşlara neden oldu.1209’da Moğol egemenliği altına giran Uyg.,Moğol imp.da önemli görevlere geldiler.Gerek 10.y.y.da Çin’in kuzeyinde Hıtay dev.nin kuruluşunda,gerekse Cengiz Han dev.nin gelişmesinde Uyg.ın,öncülük,bilgi ve tecrübelerinin çok büyük payı olmuştur.Hatta,Moğollar,yazı olarak da Uyg. yazısını kullanıyorlardı.Moğolların Türkleşmesinde Uyg.,önemli rol oynamışlardır.