Konuyu word belgesi olarak indir
Süt Hayvancılığının Karşılaştığı Sorunlar ve Süt Ürünlerinin Pazar Durumu: Trakya Bölgesi Örneği
Yrd.Doç.Dr. M.Ömer AZABAĞAOĞLU Yrd.Doç.Dr. Okan GAYTANCIOĞLU
Yrd.Doç.Dr. Ahmet KUBAŞ Yrd.Doç.Dr.Yasemin ORAMAN
Trakya Üniversitesi, Tekirdağ Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
Özet
Trakya bölgesindeki süt sektörünün incelendiği araştırmada sütün, üreticiden tüketiciye kadar geçirdiği çeşitli evreler analiz edilmiştir. Bölge, süt hayvancılığı açısından Türkiye’nin en gelişmiş yörelerinden birisi olup, sahip olduğu süt ineklerinin tamamına yakını kültür veya kültür+melez şeklindedir. Bölgenin inek başına süt verimi 4 443,5 lt olarak bulunmuş olup bu rakam Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Üreticilerin en büyük sorunu süt fiyatlarının düşüklüğü ve yem fiyatlarının yüksekliğidir. Bu yüzden bölgede silajlık yem bitkisi, özellikle mısır üretiminde artış görülmektedir.
Sektörün içinde bulunduğu koşullar ve uygulanan pazarlama programları ile ilgili bilgiler süt ve süt ürünleri işleyen işletmelerin yöneticileriyle yapılan anket çalışmasından elde edilmiş ve bu bulgular SWOT analizi ile değerlendirilmiştir. Sektörün güçlü ve zayıf yönleri ortaya konulurken gelecekteki performansı belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca işletmelerin performansını etkileyecek strateji seçimlerine baz olan çerçeve belirlenmiştir.
Giriş
Toplumun dengeli ve sağlıklı beslenebilmesi için hayvansal besinler içerisinde önemli bir yeri olan süt ve süt ürünlerinin tüketimi ülke nüfusu ile karşılaştırıldığında oldukça düşük düzeydedir. Ayrıca süt ve süt ürünleri tüketiminde gıda değeri kadar ürünün hijyenik şartlarda üretilip tüketiciye ulaştırılması da önemlidir.
Türkiye’de süt ve süt ürünleri sanayinin işleyişi içerisinde küçük aile işletmeleri, özel sektör, kooperatifler ve birlikler yer almaktadır. Ancak bu işletmelerin pazara arz ettikleri süt ve süt ürünlerinin kalite ve hijyen özellikleri açısından heterojen bir yapı göstermektedir.
Bu araştırmada Trakya bölgesindeki süt sektörü incelenerek sütün üreticiden tüketiciye kadar geçirdiği çeşitli evreler ortaya konulmuştur. Bölge süt hayvancılığı açısından Türkiye’nin en gelişmiş yörelerinden birisidir. Bölgede bulunan hayvancılık işletmelerinin sahip olduğu süt ineklerinin tamamına yakını kültür veya kültür+melez şeklinde olup süt verimi de Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir.
Bölge üreticilerinin sahip olduğu hayvan varlığı potansiyel olarak yüksek verimli ırklardan (kültür ve kültür+melez) oluşmasına rağmen yeterli bakım ve besleme koşullarının olmaması bölge hayvancılığının en önemli sorunları arasında yer almaktadır. Ayrıca işletmelerdeki hayvan sayısının optimum düzeyde bulunmaması birim maliyetleri artırmaktadır.
Bölge ekonomisi açısından önemli bir yere sahip olan süt sektörü çeşitli sorunlarla karşı karşıyadır. Bu sorunların başında soğuk zincirin yetersiz olması nedeniyle sütün pH’sının yükselmesi gelmektedir. Asitliği artan süte çeşitli yardımcı maddeler eklenerek üretilen ürünler, insan sağlığı açısından da çeşitli sakıncalar doğurabilmektedir. Bununla birlikte; süt işleme tesislerinin genellikle küçük olması nedeniyle modern üretim yöntemlerinden yeterince yararlanılamamaktadır. Bu nedenle düşük kapasite ve ilkel koşullarda çalışan işletmelerin büyütülmesi ve ileri teknolojilerle çalışır hale getirilmesi gerekmektedir (İnan ve ark, 1995).
Materyal ve Yöntem
Araştırma materyalinin birincil verilerini, Trakya bölgesinde bulunan hayvancılık işletmeleriyle yapılan anket çalışmaları oluşturmaktadır[1]. Araştırmanın örnek çerçevesini Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli illerinde bulunan hayvancılık işletmeleri oluşturmuştur. Bu illere bağlı köylerede toplam 252 adet üretici ile anket yapılmıştır. Üreticilerin yem temin yerleri, yem bitkisi üretim desenleri, yem bitkisi tüketim miktarları, ortalama süt verimi ve ürününü ne şekilde pazarladığı tespit edilmiştir.
Üreticiler yanında süt ve süt ürünleri işleyen firmalarla da görüşülerek sektördeki firmaların zayıf ve güçlü yönleri SWOT analizi ile değerlendirilmiştir.
Trakya Bölgesinde Hayvancılık
Bölgede yetiştirilen hayvanların önemli bir bölümü kültür+melez şeklinde olup oranı %98,28 dolayındadır. Geriye kalan %1,72’lik bir oran ise yerli ırklardan oluşmaktadır. Kültür ve melez ırklardan ağırlıklı olarak %73,8’ini Holstein tipi ırklar oluşturmaktadır.
Çizelge 1. İllere Göre Hayvan Varlığı
| Hayvan Türü (adet) | Edirne | Tekirdağ | Kırklareli | Toplam |
| Büyük Baş | 112 742 | 97 562 | 82 262 | 292 566 |
| Küçük Baş | 209 966 | 165 555 | 231 143 | 606 664 |
Kaynak:Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli TKB Tarım İl Müdürlükleri Kayıtları, 2001
Çizelge 1’de görüldüğü gibi, 2000 yılı TKB Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli il müdürlüğü verilerine göre bölgede yetiştirilen toplam büyükbaş hayvan sayısı 292 566 adetdir. Ancak bölgede yapılan hayvancılık daha çok küçük ölçekli olup aile işletmeciliği şeklindedir. Bölgede; anket verilerinden elde edilen bilgilere göre işletme başına yaklaşık 5 inek düşmektedir. Süt üretimi amacı ile kurulan büyük ölçekli hayvancılık işletmeleri ise oldukça sınırlıdır.
Bölgede yapılan küçükbaş hayvancılığı daha çok koyunculukla ilgilidir. Bölgede toplam olarak 606 664 küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Özellikle tarla bitkileri ürünlerinden (ayçiçeği, buğday) elde edilen gelirin düşük olması bölgede hayvancılığının önemini daha da artırmıştır.
Trakya Bölgesinde Süt Sanayii
Süt ve süt ürünlerinin kalitesi hammadde alımından başlayıp ürünün tüketiciye ulaşmasına kadar sürmektedir. Son yıllarda bölgede bulunan süt sanayi işletmeleri ve bölgeden hammadde temin eden bazı büyük firmalar tarafından soğuk zincir oluşturularak kalite güvencesi sağlanmaya çalışılmaktadır. Bölgede bu firmalar tarafından kurulan süt alım noktalarında ürün test edilmekte ve soğuk depolarda toplanarak yine soğutma sistemine sahip araçlarla süt işleme tesislerine taşınarak işlenmektedir. Soğuk zincir sütün doğal asitliğinin ve süt kalitesinin korunmasında en önemli kriterdir.
Bölge, süt üretimi açısından önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen üretilen sütün önemli bir bölümü İstanbul’da bulunan fabrikalara taşınarak buradaki işletmelerde değerlendirilmektedir. Bölge genelinde orta ve büyük ölçekli 34 adet işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerin 13’ü Tekirdağ, 9’u Kırklareli ve 12 adedi ise Edirne ilinde bulunmaktadır. Bunun yanında çok sayıda da küçük ölçekli (günde 1-5 ton süt işleyen) süt işletmesi (mandıra) bulunmaktadır.
Araştırma Bulguları
Bölgede bulunan büyükbaş hayvanlardan ağırlığın Holstein inekte yoğunlaştığı saptanmıştır (%73,8). Süt verimi yüksek olan bu ırktan dolayı bölgenin süt verim ortalaması çok yüksek çıkmıştır. Süt üretimi Türkiye genelinde yaklaşık olarak 1,5 ton/yıl iken Trakya bölgesinde ortalama olarak 4 443,5 ton/yıl olarak tespit edilmiştir.
Ortalalama yem tüketimi incelendiğinde işletme başına kaba yem tüketimi 14,6 ton/yıl, silaj tüketimi 47,1 ton/yıl ve karma yem tüketimi 8,18 ton/yıl olarak saptanmıştır. Üreticilerin yem temin yerleri cinslerine göre aşağıda verilmiştir. Üreticiler kaba yemi ve özellikle silajlık yemi kendileri üretmektedirler. Bu da çiftçilerin hayvancılığı daha bilinçli olarak yapıldığını göstermektedir. Bunda diğer önemli bir etmende yem fiyatlarının yüksek olmasıdır.
Çizelge 2. Tiplerine Göre Yem Temin Yerleri
| Temin Yeri | Fabrika Yemi (%) | Kaba Yem (%) | Silaj (%) |
| Kendi üretimi | - | 86,0 | 93,6 |
| Başka üreticilerden temin ediyor | - | 14,0 | 6,4 |
| Özel (bayiler) | 47,1 | - | - |
| Fabrika | 2,9 | - | - |
| Kooperatifler | 50,0 | - | - |
| Toplam | 100,0 | 100,0 | 100,0 |
Hayvancılık işletmelerinin önemli bir bölümü yem bitkilerini kendisi üretmektedir. Ağırlıklı olarak işletmeler silajlık mısır yetiştirmektedir. İkinci sırada arpa gelmekte ve en az yetiştirilen yem bitkisi ise fiğdir.
Çizelge 3. Hayvancılık İşletmelerinin Yem Bitkisi Ekim Alanı ve Ortalama Verim
| Yem Bitkileri | Ortalama Ekim Alanı (da) | Ortalama Verim (kg) |
| Mısır (yaş olarak) | 9,67 | 3 300,0 |
| Arpa | 10,2 | 416,9 |
| Yulaf | 10,4 | 356,5 |
| Yonca | 3,6 | 1 082,9 |
| Fiğ | 11,8 | 603,6 |
Üretilen sütün pazarlanmasında bölgede en çok tercih edilen aracı süt birlikleridir. Bunu ikinci sırada mandıralar izlemektedir. Üreticilerin oluşturduğu birlik ve kooperatiflerden toplam arzın %53,7 sinin pazarlanması olumlu bir gelişmedir.
Gelişmiş Avrupa ve Kuzey Avrupa ülkelerinde kooperatiflerin sektördeki payı %90’lara ulaşmaktadır (İnan, 1989).
Grafik 1. Sütün Pazarlama Kanalı
Üreticilerin karşılaştıkları en önemli hayvancılık sorunları önem sırasına göre aşağıda sıralanmıştır; (1’e yakın olması çok önemsiz olduğunu, 5’e yakın olması çok önemli olduğunu gösterir)
· Süt fiyatlarının düşüklüğü ve istikrasızlığı (4,76)
· Yem fiyatlarının yüksekliği (4,75)
· Veteriner ücrelerinin yüksekliği (3,65)
· Hayvan barınaklarının yetersiz olması (2,52)
· Pazarlama sorunu (2,36)
Buna göre üreticilerin karşılaştıkları en önemli sorun süt fiyatının düşük olması ve fiyat istikrarsızlığı olarak ortaya çıkmıştır. Bunu yem ve veteriner masraflarının yüksekliği izlemektedir. Akman (1993) tarafından yapılan çalışmada da süt fiyatlarının düşüklüğü ve yem fiyatlarının yüksekliği en önemli üretici sorunu olarak belirtilmiştir. Bölgede ürünün satışı konusunda sorun yaşanmadığı sonuçlardan anlaşılmaktadır.
Süt ve Süt Ürünleri Üreten Firmaların SWOT Analizi İle Değerlendirilmesi
Bu bölümde süt ve süt ürünlerini üreten firmalar SWOT (strengths, weaknesses, opportunities, threats) analizi yöntemi ile değerlendirilmeye çalışılmıştır. SWOT analizinin SW kısmı kuruluşun iç bünyesine ilişkin güçlü ve zayıf yönlerini göstermekte olup, üretim yönetimi, insan kaynakları yönetimi gibi işlerin doğru yapılması ile ilgilidir. Analizin bu bölümünün, kuruluşu dışardan etkileyen OT, yani fırsatlar ve tehditlerle bağlantılı ve uyumlu olması gerekir. Örneğin, güçlü yönleri fazla olan bir kuruluşun ürettiği ürünler piyasada müşteriler tarafından talep görmüyorsa bu bağlantı sağlanmamış demektir.
Sektörün içinde bulunduğu koşullar ve uygulanan pazarlama programları SWOT analizi ile değerlendirilmiş ve sektörün gelecekteki performansı ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca performansı etkileyecek strateji seçimlerine baz olan çerçeve belirlenmiştir.
Bölgede Süt ve Süt Ürünleri İşleyen İşletmeleri Etkileyen İç (Bünyesel) Faktörler
Güçlü Yönler:
Ø Dononesa, Sek, Bahçıvan gibi sektördeki büyük ölçekli işletmelerin Trakya bölgesinde bulunması
Ø Verimli süt veren ırkların oransal olarak bölgede çogunlukta bulunması
Ø Bölgedeki üreticilerin diğer bölgelere oranla daha bilinçli süt hayvancılığı yaptığının bilinmesi
Ø Süt ürünlerinin tüketiciler tarafından lezzetli ve beğenilen ürünler olarak görülmesi
Ø Sektördeki ürün yelpazesinin hergeçen gün zenginleşmesi
Ø Sektörün öncüleri olarak kabul edilen firmaların deneyimli ve tecrübeli olmalarının sağladığı avantaj
Ø ISO 9000 belgesi onaylı firmaların bölgede bulunması ve bu markalar tarafından üretilen ürünlerde kalitede sürekliliğin sağlanmış olması
Zayıf Yönler:
Ø Bölgede bulunan küçük mandıraların fazla olması ve dolayısıyla hijyenik şartlarda olmayan ürünlerin üretimi
Ø Bu tür işletmelerin üretim maliyetlerinin yüksek olması dolayısıyla rekabet güçlerinin azlığı
Ø Küçük ölçekli firmaların hem süt toplama hem de dağıtım ağının yetersiz olması
Ø Bölgede üretilen öncü markaların dağıtım sisteminin İstanbul Bölgesi dışında çok etkin faaliyette bulunamaması; Bölgede üretilen markalara ait birtakım ana ürünlerin bazı satış noktalarında bulunmaması
Bölgede Süt ve Süt Ürünleri İşleyen İşletmeleri Etkileyen Dış Faktörler
Fırsatlar
Ø Tüketicilerde son yıllarda artan dengeli ve bilinçli beslenme alışkanlığı yönündeki ilerlemelere bağlı olarak süt ve süt ürünleri tüketme gereksinimi de artmaktadır.
Ø Tüketicilerdeki bilinçlenmeye bağlı olarak kaliteli, hijyenik koşullarda ve modern firmalarca üretilmiş ürünlere olan talep artışı (Oraman ve Azabağaoğlu, 2001)
Ø Yeni ürünlerinin kullanım alanlarının tüketicilere duyurulması
Ø Bölgedeki bazı firmaların modern Araştırma Geliştirme ünitelerinin bulunması
Ø Süt ve süt ürünleriyle ilgili rekabet gücünün artırılabilmesi için izlenebilecek yeni stratejilerin mevcudiyeti
Ø Süt üreticisiyle işletmelerin birlikte karşılıklı çıkarları doğrultusunda hareket etme yönünde uygulamaların mevcudiyeti
Tehditler
Ø Üreticiye ödenen süt fiyatlarının düşük olması üreticinin neredeyse maliyetinde altında satış yapmasına neden olmakta buda bölgedeki süt hayvancılığı yapan işletmelerin sayısının azalmasına neden olmaktadır,
Ø Süt ve süt ürünlerinin çok çabuk bozulabilen ürünler olması dolayısıyla çok güçlü dağıtım ağı ve soğuk zincir gerektirmektedir,
Ø Süt ve süt ürünleri sektöründe faaliyette bulunan firma sayısının her geçen gün artmasıyla yoğunlaşan rekabet
Ø Diğer rakip olan firmalarında kendi ürün yelpazelerini hergeçen gün geliştirmeleri ve etkin reklam uygulamaları sayesinde tüketicileri ürünleri hakkında bilgilendirmeleri
Ø Bölgedeki firmalara rakip bazı markaların etkin bir dağıtım kanalına sahip olmaları
Ø Rakip firmaların satış noktalarına uyguladıkları yüksek iskonto ve uzun vadeler
Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi, fırsatları değerlendirmek için Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin tüketici istek ve beklentilerini karşılamak amacıyla pazarlama faaliyetlerinin güçlü yönlere dayandırılması suretiyle yeniden düzenlenmesi yerinde olacaktır.
Çizelge 4. Trakya Bölgesinde Faaliyette Bulunan Süt İşletmelerinin Gelecekteki Performansına İlişkin Stratejiler
| | FIRSATLAR | TEHDİTLER |
| GÜÇLÜ YÖNLER | Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin izleyeceği pazarlama stratejileri mevcut güçlü yönlere dayanmak ve fırsatlardan yararlanmak suretiyle oluşturulmalıdır. Güçlü yönleri ve fırsatları fazla olan markalar çok güçlü olmayabilirler. Ama güçlü yönlerinin farkında olan ve fırsatları değerlendiren markaların gelecekte başarılı olmamaları için bir neden yoktur. | Tehditleri fazla, ama güçlü yönleri de çok olan Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin stratejileri tehditlere karşı koymak suretiyle mevcut güçlü yönlere dayanmalıdır. Eğer, bölgedeki işletmeler mevcut ve gelecekteki dış ortamı iyi algılar ve tehditlerin önceden farkında olursa, güçlü yönlerine dayanarak bu tehditlerle savaşmak için politikalar üretebilmesi ve uygulayabilmesi mümkündür. |
| ZAYIF YÖNLER | Fırsatları değerlendirebilmek için mevcut zayıflıkları en düşük düzeye indirecek stratejiler belirlenmelidir. Zayıf yönleri olan firma yeniden yeniye yapılanmaya gitmek ve böylece fırsatları değerlendirmek suretiyle güçlenebilir. | Tehditlerle savaşabilmek için mevcut zayıf yönleri en düşük düzeye indirecek stratejiler oluşturulmalıdır. Tehditlere karşı koyabilmek için Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin zayıf yönlerini güçlendirmesi gereklidir. |
Bu bağlamda Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin için dört çeşit strateji oluşturulabilir. Tabloda görüldüğü gibi 2x2’lik matriksin 1. sırası ile 1. Sütunun kesiştiği yerde açıklanan strateji, güçlü yönleri ve ve fırsatları fazla olan firmaların güçlü yönlerini fırsatları değerlendirmede kullanmaları halinde tüketici beklentilerinin karşılanmasında ve memnuniyet düzeyinin artırılmasında başarılı olacaklarını göstermektedir. O halde, güçlü yönlere dayalı fırsatları değerlendiren bir pazarlama stratejisi seçilmelidir.
Zayıf yönleri ve tehditleri fazla olan firmaların stratejileri (matriksin 2.sırası ile 2. sütunun kesiştiği yerde açıklanan) tehditlere karşı koyabilmek için mevcut zayıflıklarını minimize edecek bir strateji seçilmelidir.
Güçlü yönleri ve tehditleri fazla olan Trakya bölgesinde faaliyette bulunan süt işletmelerinin stratejileri tehditlere karşı koymak suretiyle mevcut güçlü yönlere dayanmalıdır. Eğer, işletmeler mevcut ve gelecekteki dış ortamı iyi algılar ve tehditlerin önceden farkında olursa, güçlü yönlerine dayanarak bu tehditlere karşı koymak için politikalar üretebilmesi ve uygulayabilmesi mümkündür.
Sonuç ve Öneriler
Trakya bölgesi süt hayvancılığı potansiyeli açısından yüksek genetik özelliklere ve uluslararası standartlarda üretim yapabilen süt fabrikalarına sahip olmasına rağmen istenilen düzeyde süt ve süt ürünlerini üretememektedir. Bu sorunların başında yapısal problemler gelmektedir. Bu yapısal problemler içerisinde işletme başına düşen hayvan sayısının azlığı, yem bitkisi üretiminin yeterli düzeyde olmaması, süt fiyatlarının düşük buna karşılık maliyetlerin yüksek olması, süt pazarlamada üreticilerin örgütlenememesi gibi sorunlar bulunmaktadır.
Yem fiyatlarının her geçen gün artması üreticinin satın aldığı yem miktarını azaltmaktadır. Buna karşın yem fiyatları yükseldiği halde süte firmalar tarafından oldukça düşük fiyat verilmektedir. Bu durum bölgedeki süt hayvancılığı yapan işletmelerin sayısının azalmasına neden olmaktadır. Bölgede yem bitkileri üretiminin teşvik edilmesi, süt üreticilerinin maliyetlerini önemli ölçüde düşürebilir.
Bölgede süt üreticilerinin yanında süt sanayicilerinin de önemli sorunları bulunmaktadır. Bunlar; yeterli hammaddenin bulunamaması, işletme sermayesi yetersizliği, eski teknoloji kullanan çok sayıda küçük süt işletmesi (mandıra) bulunması, etkin toplama, dağıtım ve pazarlama kanallarının yetersizliği gibi temel sorunlardır.
Özellikle küçük ölçekli işletmelerin kooperatif tarzı bir organizasyon yardımıyla gelişmiş bir pazarlama kurumu yapısına kavuşturulması bölgedeki süt işletmelerinin rekabet gücünde olumlu yönde bir etki sağlayabilir.
Kaynaklar
Akman, N. (1993). Sür Sığırı İthalatının Sorunları ve Süt Sığırı Yetiştiriciliğinin Teşviki, 5. Türkiye Sütçülük Kongresi, 20-21 Mayıs, sf41-51, Ankara.
İnan, İ.H. (1989). Ülkemizde Sütçülük Kooperatiflerinin Kurulmasının Önemi, Ulusal Süt ve Süt Ürünleri sempozyumu, MPM yayın no:394, sf278-291, Ankara.
İnan, İ.H., Aksoy, Ş., Kubaş, A., Gaytancıoğlu, O. (1995). Türkiye’de Süt Sanayinin Durumu, Sorunları ve Çözüm Önerileri, III. Milli Süt ve Süt Ürünleri Sempozyumu, MPM yayın no: 548, sf379-386, Ankara.
Oraman, Y., ve Azabağaoğlu, M.Ö. (2001). Consumers’ Milk and Yoghurt Products Purchase Behaviour in Turkey and Determination of Attitudes Towards Brands with Cluster Analysis, 71st EAAE Seminar: The Food Consumer in the Early 21st Century, 19-20 Nisan, Zaragoza, İspanya.
______ (2001). Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli TKB Tarım İl Müdürlükleri Kayıtları.
[1] TÜAF-298 nolu “Trakya Bölgesinde Süt Sanayini Sektör Analizi” adlı araştırmanın verilerinden yararlanılmıştır.
0 yorum:
Yorum Gönder